اهمیت تفكر خلاق در كودكان – ده‌ها راهکار ساده برای اجرا در خانه و مدرسه

در دنیایی که مشاغل آینده هنوز خلق نشده‌اند، مهارت تفكر خلاق در كودكان مهم‌ترین مهارتی است که کودکان ما به آن نیاز دارند.

تصور ما از مشاغل و فرصت‌های شغلی آینده کاملاً متفاوت از آن چیزی است که ما امروز تجربه می‌کنیم. دیروز “مدیر رسانه‌های اجتماعی” و “یوتیوبر” شغل نبودند، اما امروز نماد تحولات سریع دنیای کارند.

به راستی چگونه می‌توانیم فرزندان و دانش‌آموزانمان را برای مشاغلی آماده کنیم که هنوز بوجود نیامده‌اند؟

در این گذر زمانی، خلاقیت و تفکر نوآورانه در کودکان و جوانان، کلید موفقیت در بازارکار آینده است.

بیایید با هم کشف کنیم که چگونه می‌توانیم کودکان را به پرورش این مهارت‌های حیاتی تشویق کنیم و به آنها کمک کنیم تا در دنیای پیچیده و البته هیجان‌انگیز آینده، به فعالان خلاق و موثر تبدیل شوند.

این محتوا فقط تئوری نیست! 

هر مثال و فعالیتی که در این مقاله می‌خوانید، بارها در دنیای واقعی آزمایش شده و نتایج آن ثبت گردیده است.

این محتوا پشتوانه پژوهشی دارد و تمام راهکارهای ارائه‌شده مبتنی بر شواهد علمی هستند و در محیط‌های آموزشی مختلف آزمایش شده‌اند.

به‌عنوان یک معلم و مادر، این روش‌ها را شخصاً در کلاس درس و خانه اجرا کرده‌ام و نتایج شگفت‌انگیز آن را مشاهده نموده‌ام.

ممکن است پرسش شما باشد:

• تفكر خلاق در كودكان چیست و چرا اینقدر مهم است؟
• روش‌های تقویت تفكر خلاق در كودكان با کمترین امکانات چیستند؟
• چگونه فضای خانه و مدرسه را برای پرورش تفکر خلاقان در کودکان آماده کنیم؟
• چگونه می‌توان تفکر خلاق را به صورت مستقیم و نظام‌مند به کودکان آموزش داد؟

اگر می‌خواهید در مورد هفت قدم تفکر خلاق بدانید، تفکر خلاق در هفت قدم از ایده تا اجرا را بخوانید.

فهرست مطالب

تعریف تفكر خلاق در كودكان چیست

تفكر خلاق در كودكان فرآیندی پویا، چندبعدی و قابل پرورش است که با یک سری ویژگی‌های کلیدی تعریف می‌شود. برای درک عمیق‌تر این مفهوم، ابتدا لازم است دو واژه‌ی “خلاقیت” و “تفکر” را به صورت جداگانه بررسی کنیم. 

تعریف خلاقیت

خلاقیت به معنای توانایی تولید ایده‌های منحصر به فرد و نوظهور است.

اما یک ایده‌ی خلاقانه صرفاً جدید بودن نیست، بلکه باید سه ویژگی اساسی داشته باشد: 

1. اصالت: ایده باید غیرتکراری و منحصربه‌فرد باشد. 
2. کارایی: قابلیت اجرا و مفید بودن در حل مسئله را داشته باشد. 
3. غافلگیری: غیرمنتظره و هوشمندانه باشد تا دیگران را به تفکر وادارد. 

خلاقیت کودکان، هنر دیدن هزار راه‌نرفته در یک مسیر آشناست.

هود شمر

برای شناخت دقیق‌تر مفهوم خلاقیت، مطالعه‌ی مقاله خلاقیت مادرزادی نیست! پیشنهاد می‌شود.

تفکر فرآیند فعالِ ذهن برای درک مسائل، تحلیل اطلاعات و تصمیم‌گیری هوشمندانه است.

اگر خلاقیت را “درخت ایده‌های نو” بدانیم، تفکر “ریشه‌ها و شاخه‌هایی” است که این درخت را تغذیه می‌کنند. هر نوع تفکر می‌تواند با مداخله‌های هدفمند به سمت تفکر خلاق هدایت شود.

تورنس الیس پاول، یکی از محققان برجسته در زمینه‌ی تفکر خلاق، در یکی از مصاحبه‌هایش، وقتی از او در مورد تعریف «تفکر خلاق» سوال شد، پاسخ داد که 40 سال است که با این سوال دست و پنجه نرم می‌کند. با این وجود و تنوع در کثرت تعاریف به تعریف زیر بسنده خواهم کرد.

تعریف تفكر خلاق در كودكان

تفكر خلاق در كودكان ترکیبی از خلاقیت و تفکر است که با این ویژگی‌ها مشخص می‌شود:

• توانایی تولید ایده‌های اصیل، انعطاف‌پذیر و کاربردی در پاسخ به چالش‌ها.
• کشف ارتباطات جدید بین دانش موجود و موقعیت‌های ناآشنا.
• تفکر واگرا: تولید راه‌حل‌های متعدد برای یک مسئله (مثلاً پیدا کردن ۱۰ روش مختلف برای استفاده از یک سنگ).
• تحمل ابهام: راحتی با موقعیت‌های بدون پاسخ قطعی و توانایی کار در شرایط نامشخص.

به عبارت دیگر، تفكر خلاق در كودكان توانایی ذهنی برای دیدن چیزهای معمولی و تبدیل آنها به ایده‌های فوق‌العاده است. این مهارت ترکیبی از تخیل، کنجکاوی و شجاعت امتحان راه‌های جدید است.

مثال عینی از تفکر خلاق

وقتی فرزندتان با مشکل “جا نگرفتن اسباب‌بازی‌ها در قفسه” روبه‌رو می‌شود:

• تفکر معمولی: پیشنهاد خرید قفسه‌ی بزرگ‌تر.
• تفکر خلاق: استفاده از سبدهای آویز، ساخت طبقات با جعبه‌های دست‌ساز، یا اهدای برخی اسباب‌بازی‌ها و مرتب‌سازی بقیه 

نتیجه گیری:

تفکر خلاق در کودکان فرآیندی پویا و قابل پرورش است که با ترکیب خلاقیت (ایده‌پردازی) و تفکر (تحلیل و اجرا) شکل می‌گیرد. این مهارت نه تنها به کودکان کمک می‌کند مسائل را به روش‌های نو حل کنند، بلکه آن‌ها را برای زندگی در دنیای پیچیده‌ی آینده آماده می‌سازد.

آیا می‌خواهید بدانید چگونه این مهارت را در زندگی روزمره تمرین دهید؟ در ادامه با من باشید.

"تفکر خلاق، توانایی دیدنِ آنچه دیگران نمی‌بینند،
ارتباط دادنِ آنچه دیگران نامرتبط می‌دانند
و ساختنِ آنچه دیگران غیرممکن می‌پندارند است."

شناخت مراحل رشد تفکر خلاق از کودکی تا نوجوانی

شناخت مراحل رشد تفکر خلاق به والدین و مربیان کمک می‌کند:

• انتظارات واقع‌بینانه‌ای از کودکان داشته باشند.
• درک کنند که خلاقیت ذاتی نیست، بلکه در تعامل با محیط رشد می‌کند.
• فضای ایمنی برای آزمایش و خطا فراهم کنند.
• از سرزنش “اشتباهات خلاقانه” خودداری نمایند.

توانایی تفكر خلاق در كودكان

کودکان از همان نخستین سال‌های زندگی، توانایی شگفت‌انگیزی برای تفکر خلاق از خود نشان می‌دهند. این توانایی به تدریج و در تعامل با محیط رشد می‌کند.

دانشمندان این سفر رشدی را به مراحل زیر تقسیم می‌کنند:

خلاقیت غیرهدفمند (۲ تا ۴ سالگی)

در این مرحله، کودکان از طریق “کشف حسی” محیط، خلاقیت خود را بروز می‌دهند.

خط‌خطی‌های رنگی روی کاغذ، ساختن برج‌های نامتعادل با بلوک‌ها، یا آزمایش صداها با ضربه زدن به ظروف، همگی نشان‌دهنده‌ی “تفکر خلاق اولیه”هستند. در این سن، فرآیند خلاقیت مهم‌تر از نتیجه است.

برای مثال، کودکی که بارها و بارها یک لیوان آب را روی میز می‌ریزد، در حال کشف مفهوم علت و معلول است، نه صرفاً ایجاد بی‌نظمی.

خلاقیت روایت‌محور (۵ تا ۷ سالگی)

در این مرحله، کودکان شروع به خلق داستان‌ها و سناریوهای پیچیده می‌کنند.

یک جعبه خالی ممکن است به قلعه‌ی جادویی تبدیل شود، یا چند تکه چوب نقش خانواده‌ی دایناسورها را بازی کنند. این مرحله را عصر طلایی تخیل می‌نامد. جایی که کودکان از طریق بازی نمادین، مفاهیم انتزاعی را می‌آموزند.

برای نمونه، در یکی از پروژه‌های کتاب “ترویج تفکر خلاق در دوره‌ی کودکی“، گروهی از کودکان با چند سنگ و تکه پارچه، یک بازار باستانی ساختند و نقش‌های مختلف (خریدار، فروشنده، دزد) را تجربه کردند. این بازی‌ها نه تنها خلاقیت، بلکه مهارت‌های اجتماعی را نیز تقویت می‌کنند.

خلاقیت مسئله‌محور (۸ سالگی به بعد)

در این مرحله، تفكر خلاق در كودكان هدفمندتر می‌شود و برای حل مسائل واقعی به کار گرفته می‌شود. آنها می‌توانند راه‌حل‌های متعددی برای یک مشکل ارائه دهند، آنها را ارزیابی کنند، و بهترین گزینه را انتخاب نمایند.

در مدرسه‌ای، کودکان ۹ ساله با استفاده از نی، نوارچسب و سطل آب، یک “سیستم آبیاری خودکار” برای گیاهان کلاس ساختند. این مرحله نشان‌دهنده‌ی ترکیب خلاقیت با تفکر انتقادی است.

“خلاقیت کودکان مانند رودخانه‌ای است که در هر سنی شکل متفاوتی به خود می‌گیرد: گاهی خروشان و غیرقابل پیش‌بینی، گاهی آرام و عمیق، اما همیشه در حال حرکت به سوی افق‌های جدید.”

اگر می‌خواهید بدانید چگونه می‌توانید در هر مرحله، حامی تفکر خلاق کودک باشید؟ در بخش بعدی، راهکارهای عملی را بررسی خواهیم کرد.

تست سنجش تفكر خلاق در كودكان

چگونه می‌توانیم سطح تفكر خلاق در كودكان را ارزیابی کنیم؟

برای ارزیابی و سنجش سطح تفكر خلاق در كودكان، روش‌های علمی و جذابی وجود دارد که می‌تواند به والدین و مربیان کمک کند تا توانایی‌های کودک را بهتر بشناسند. یکی از معتبرترین و کاربردی‌ترین این روش‌ها، تست «10 کاربرد غیرمعمول برای یک سنگ» است که بر اساس پژوهش‌های هود-شمر طراحی شده است. این تست ساده اما هوشمندانه، سه جنبه اساسی تفکر خلاق (سیالی ایده‌ها، اصالت و انعطاف‌پذیری شناختی) را می‌سنجد.

در این آزمون، از کودک خواسته می‌شود تا برای یک سنگ معمولی، کاربردهای غیرمعمول و خلاقانه‌ای پیشنهاد دهد. هرچه ایده‌های ارائه شده بیشتر، غیرتکراری و متنوع‌تر باشند، نشان‌دهنده سطح بالاتری از تفکر خلاق است.

برای اجرای این تست، یک سنگ با اندازه متوسط و بافت جالب انتخاب کنید و در محیطی آرام و بدون محدودیت زمانی، از کودک بخواهید تا هر کاربردی که به ذهنش می‌رسد، هرچند غیرمعمول و عجیب بیان کند.

پاسخ‌هایی مانند «وسیله بازی»، «ابزار هنری» یا «وسایل علمی تخیلی» همگی می‌توانند نشان‌دهنده جنبه‌های مختلف تفکر خلاق باشند.

تفسیر نتایخ تست سنجش

تفسیر نتایج این تست باید با توجه به سن کودک انجام شود.

به عنوان مثال، کودکان پیش‌دبستانی معمولاً 3 تا 5 ایده ارائه می‌دهند که بیشتر حول محور بازی و تخیل است، در حالی که کودکان دبستانی قادر به تولید 6 تا 8 ایده در حوزه‌های متنوع‌تر هستند. نوجوانان نیز معمولاً می‌توانند 9 تا 12 ایده با ترکیبی از راهکارهای عملی و تخیلی ارائه دهند.

این تست نه تنها ابزاری ارزشمند برای شناسایی سطح تفكر خلاق در كودكان است، بلکه نقش کلیدی در آموزش تفكر خلاق در كودكان ایفا می‌کند، چرا که به مربیان و والدین کمک می‌کند تأثیر برنامه‌های آموزشی مختلف را به دقت بسنجند.

با اجرای دوره‌ای این آزمون (مثلاً هر سه ماه یکبار)، می‌توان روند پیشرفت کودک را پیگیری کرد و آموزش تفكر خلاق در كودكان را بر اساس نیازهای منحصر به فرد هر کودک تنظیم نمود. این رویکرد شخصی‌سازی شده، اثربخشی آموزش تفكر خلاق در كودكان را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.

راهکارهای عملی و چگونگی تقویت تفكر خلاق در كودكان

برخلاف تصور رایج، تفکر خلاق فقط مربوط به نقاشی یا داستان‌سرایی نیست، بلکه مهارتی کلیدی برای موفقیت در ریاضی، علوم، حل تعارضات و حتی مدیریت احساسات است.

برای تقویت تفكر خلاق در كودكان، محققان دو استراتژی کاربردی را معرفی می‌کنند که هم برای والدین و هم مربیان قابل اجراست:

1. تقویت هدفمند با تمرین‌های ساختاریافته
2. پرورش غیرمستقیم با محیط غنی

تقویت هدفمند با تمرین‌های ساختاریافته

آموزش تفكر خلاق در كودكان نیازمند تمرین‌های منظم و طراحی‌شده است.

این تمرین‌ها شامل:

پرورش غیرمستقیم با محیط غنی

همراه با تمرین‌های مستقیم، بر اهمیت محیط یادگیری تأکید می‌شود:

• فضاهای بازی آزاد: مانند “گوشه ساخت‌وساز” با مواد متنوع (مقوا، پارچه، چوب).
• مواد بازپاسخ: اسباب‌بازی‌هایی که استفاده ثابتی ندارند (مثل لگو، سنگ‌های رنگی).
• زمان کاوش: حداقل ۱ ساعت بازی بدون جهت‌دهی بزرگسالان.

آموزش ساختاریافته تفكر خلاق در كودكان

برای پرورش مهارت تفكر خلاق در كودكان، آموزشِ هدفمند باید با بازی آزاد ترکیب شود.

آموزش تفكر خلاق در كودكان در رویکرد محققان این حوزه، بر پایه این ایده استوار است که خلاقیت کودکان زمانی به بهترین شکل شکوفا می‌شود که در چارچوبی منظم و هدفمند قرار گیرد، اما این ساختار نباید به انعطاف‌پذیری و آزادی عمل آنها لطمه بزند.

برخلاف تصور رایج، خلاقیت با هرج و مرج محض رشد نمی‌کند، بلکه نیازمند بستری است که هم جهت‌گیری مشخصی ارائه دهد و هم فضای کافی برای اکتشاف شخصی باقی بگذارد.

در مدارس پیشگام دنیا در زمینه آموزش تفکر خلاقانه، الگوی گام به گامی وجود دارد به نام الگوی 5-آی(5-I).

الگوی 5-I

از 5 مرحله تشکیل شده است

• ترغیب (Invite)
• کاوشگری (Investigate)
• ابداع (Invent)
• اجرا (Implement)
• بهبود و بازاندیشی (Improve)

ترغیب

این مدل با ایجاد کنجکاوی هدفمند آغاز می‌شود، مثلاً با طرح یک سؤال چالش‌‌بر‌انگیز مانند “چگونه می‌توانیم بدون استفاده از دست، شیئی را از یک طرف اتاق به طرف دیگر ببریم؟”(جرقه اولیه زده می‌شود)

کاوشگری

سپس کودکان وارد مرحله کاوش فعال می‌شوند، جایی که با مواد مختلف آزمایش می‌کنند و ایده‌های اولیه خود را می‌سنجند.

به مربیان توصیه می‌شود در این مرحله نقش مشاهده‌گر فعال را ایفا کنند . نه راه‌حل ارائه دهند و نه اشتباهات را سریع اصلاح کنند.

ابداع

مرحله سوم که ابداع و خلق نام دارد، قلب فرآیند خلاقیت و تفکر خلاقانه در کودکان است. در اینجا کودکان تشویق می‌شوند تا با ترکیب غیرمنتظره مواد و ایده‌ها، راه‌حل‌های نوآورانه ارائه دهند.

به عنوان مثال جالبی از این مرحله می‌شود به گروهی از کودکان اشاره کرد که با استفاده از نی، سطل آب و آهنربا، یک “سیستم انتقال آب” طراحی کردند.

اجرا

سپس در مرحله اجرا، کودکان ایده‌های خود را عملی می‌سازند و عملکرد آنها را می‌سنجند.

نکته کلیدی اینجاست که شکست در این مرحله نه تنها بد نیست، بلکه بخش ارزشمندی از فرآیند یادگیری محسوب می‌شود.

بهبود و بازاندیشی

آخرین مرحله، بازاندیشی و بهبود است که حیاتی‌ترین بخش محسوب می‌شود.

در اینجا کودکان با هدایت مربی به ارزیابی کار خود می‌پردازند و راه‌های ارتقای آن را بررسی می‌کنند.

برای نمونه، پس از ساختن پل‌های مقوایی، از کودکان پرسیده می‌شود: “چگونه می‌توانید پلتان را محکم‌تر کنید؟”

در آموزش تفکر خلاق در کودکان، حفظ تعادل بین ساختار و آزادی بسیار مهم است.

برنامه‌های آموزشی نباید آنقدر سفت و سخت باشند که خلاقیت را خفه کنند، اما در عین حال نباید آنقدر مبهم باشند که کودکان را در دریایی از ابهام رها کنند.

این دقیقاً همان نقطه شیرینی است که آموزش تفكر خلاق در كودكان را به ابزاری قدرتمند برای پرورش ذهن‌های جوان تبدیل می‌کند.

ادغام تفکر خلاق در زندگی روزمره کودکان

تفکر خلاق نباید محدود به فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده باشد، بلکه باید به بخشی طبیعی از زندگی روزمره کودکان تبدیل شود. این اتفاق در دو سطح کلیدی رخ می‌دهد.

سطح یک: تبدیل تفکر خلاق به عادت ذهنی

خلاقیت زمانی به عادت ذهنی تبدیل می‌شود که کودکان یاد بگیرند به طور خودجوش از زوایای مختلف به مسائل نگاه کنند. برای این کار، والدین و مربیان میتوانند کارهای زیر را انجام دهند.

• سؤالات روزمره را به چالشهای کوچک تبدیل کنید.

مثلاً به جای پرسیدن “امروز در مدرسه چه کردی؟”، بپرسید: “امروز چه سؤال عجیبی پرسیدی؟” یا “چه‌کسی امروز کاری کرد که تو خوشحال شوی؟ چه‌کاری؟”

• اشتباهات را به فرصت‌های یادگیری تبدیل کنید.

وقتی شیر ریخته می‌شود، به جای سرزنش، بگویید: “بیایید ببینیم با این پارچه‌های خیس چه بازی‌ای می‌شود اختراع کرد!”

و اجازه دهید کودک خودش راهی برای تمیز کردن شیر ریخته شده بیابد و مسئولیت تمیز کردن را تمام و کمال به او بسپارید.

همواره به یاد داشته باشید که هر زمان لذت در بزند، یادگیری اتفاق می‌افتد.

• کودکان را به بازنگری در عادت‌های روزانه تشویق کنید. مثلاً “فکر می‌کنی چطور می‌توانیم مسیر جدیدی برای رفتن به پارک پیدا کنیم؟”

این تمرین‌های کوچک اما مداوم، به مرور مسیرهای عصبی خلاقانه را در مغز کودکان تقویت می‌کنند. 

سطح دو: نمونه‌های واقعی از تعاملات روزمره 

در این‌جا مثال‌های ملموسی از نحوه ادغام تفکر خلاق در زندگی روزانه آورده‌شده است.

 سر میز غذا: به جای چیدن همیشگی میز، گاهی از کودکان بخواهید طراحی جدیدی برای چیدن وسایل پیشنهاد دهند. (مثلاً گذاشتن لیوانها در وسط میز به شکل دایره). 

در مسیر رفت‌وآمد: هنگام راه رفتن یا رانندگی، بازی‌هایی در طول مسیر انجام دهید تا کودکان محیط اطراف را با نگاه تازه ببینند. (مثلاً رنگ سبز را انتخاب کنید و از کودک بخواهید 5 چیز سبز را در مسیر پیدا کند.)

هنگام نظم‌دهی به اتاق: نظم‌دهی به اتاق می‌تواند به جای یک تکلیف خسته‌کننده، به فرصتی برای پرورش تفکر خلاق در کودکان تبدیل شود. اسباب‌بازی‌ها را به گروه‌های مختلف تقسیم کنید ،مثلاً حیوانات، ماشین‌ها و بلوک‌ها، از کودک بخواهید به عنوان مدیر باغ وحش یا مسئول پارکینک یا مدیر شهر بازی وسایل را مرتب کند. سپس اجازه دهید خودش روش طبقه‌بندی را انتخاب کند (بر اساس رنگ، اندازه، یا حتی داستان‌های تخیلی).

خلاقیت واقعی زمانی رخ می‌دهد که از مرز فعالیت‌های خاص فراتر رود و به روشی برای دیدن جهان تبدیل شود.

کودکی که یاد می‌گیرد حتی در ساده‌ترین موقعیت‌ها (مثل بستن بند کفش) به دنبال راه‌حل‌های نو باشد، در بزرگسالی نیز متفکر و نوآور خواهد بود.

هیچ لحظه‌ای از زندگی خالی از فرصت‌های خلاقانه نیست.

نمونه‌های ملموس در تعاملات روزانه

تفكر خلاق در كودكان تنها محدود به فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده نیست، بلکه در رفتارهای روزمره آن‌ها به وضوح قابل مشاهده است.

به نمونه‌های متعددی از این بروزهای خلاقانه اشاره می‌کنیم که والدین و مربیان می‌توانند در زندگی عادی کودکان شناسایی و تقویت کنند.!

در محیط خانه، زمانی که کودکی از یک بالش و پتو برای ساخت “قلعه مخفی” استفاده می‌کند یا با قاشق و ظروف آشپزخانه شروع به ساخت یک “گروه موسیقی” می‌کند، در واقع در حال تمرین تفکر خلاق است.

این رفتارهای به ظاهر ساده، نشان‌دهنده توانایی کودک در دیدن کاربردهای غیرمعمول در اشیاء معمولی است.

در محیط آموزشی نیز، وقتی دانش‌آموزی در حل مسائل ریاضی راه‌حل‌های غیرمرسوم ارائه می‌دهد یا در فعالیت‌های هنری از مواد به روش‌های نوآورانه استفاده می‌کند، نمونه‌های بارز تفکر خلاق را به نمایش می‌گذارد.

حتی در موقعیت‌های چالش‌برانگیز مانند اختلاف با همسالان، کودکان خلاق راه‌حل‌های منحصر به فردی پیدا می‌کنند. مثلاً کودکی که به جای دعوا بر سر اسباب‌بازی، پیشنهاد بازی نوبتی می‌دهد یا قوانین جدیدی برای مشارکت در بازی ابداع می‌کند، در حال استفاده از تفکر خلاق برای حل تعارض است.

بزرگسالان می‌توانند با توجه به این لحظات به ظاهر کوچک اما ارزشمند، به پرورش طبیعی تفکر خلاق در کودکان کمک کنند.

ساده‌ترین راه این است که به جای تصحیح سریع یا ارائه راه‌حل آماده، با پرسش‌هایی مانند “چطور به این ایده رسیدی؟” یا “چه استفاده‌های دیگری می‌توانی از این وسیله بکنی؟” کودک را به تفکر بیشتر تشویق کنند.

تقویت تفکر خلاق در کودکان با روش‌های جهانی در کلاس

در دنیای امروز که مهارت‌های شناختی و مهارت‌های تفکرخلاقانه در کودکان در رأس نیازهای آموزشی قرار دارند، در مدارس آمریکا دو رویکرد STEAM (ترکیب علوم، فناوری، مهندسی، هنر و ریاضیات) و PBL (یادگیری مبتنی بر پروژه) به عنوان راهکارهای مؤثر برای پرورش تفکر خلاق در کلاس‌ درس مطرح می‌شوند.

این دو روش، با وجود تفاوت‌های ظاهری، در یک هدف مشترک هستند و آن چیزی نیست جز تبدیل دانش‌آموزان از مصرف‌کنندگان منفعل به خالقان فعال.

درادامه‌ی بحث، پس از تعریف مختصر هر دو روش، به راهکارهای عملی برای اجرای آن‌ها در کلاس‌ درس می‌پردازیم.

STEAM (علوم، فناوری، مهندسی، هنر و ریاضیات)

استیم رویکردی فرارشته‌ای است که با ترکیب هنر (A) با STEM، به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا مفاهیم علمی را از طریق خلاقیت و طراحی درک کنند.

STEAM مخفف Science, Technology, Engineering, Arts, and Mathematics است.

این رویکرد با افزودن حرف A (هنر) به STEM، به دنبال ایجاد پیوند بین تفکر تحلیلی و خلاقیت است. برخلاف آموزش سنتی که این حوزه‌ها را جداگانه تدریس می‌کند، STEAM با پروژه‌های عملی نشان می‌دهد که:

• هنر می‌تواند به درک بهتر مفاهیم علمی کمک کند (مثل استفاده از نقاشی برای نمایش ساختار مولکول‌ها).
• خلاقیت موتور محرک نوآوری در علوم و مهندسی است (طراحی محصولات مهندسی با زیبایی‌شناسی).

مثال عینی برای کلاس درس می تواند پروژه‌ی ساخت “پل کاغذی” که هم باید از نظر مهندسی مستحکم باشد و هم از نظر هنری جذاب باشد.

نمونه‌های عملی پروژه‌های STEAM برای کلاس درس

روی سخنم با مربیان و معلمان است. از کمبود وقت و سیلابس های آموزشی‌ای که باید تا آخر سال به اتمام برسانید نترسید. با کمی خلاقیت می‌توانید مباحث درسی را با ترکیب رویکرد استیم جذاب‌تر و هدفمندتر کنید. برای شروع از دو الی سه پروژه در سال تحصیلی آغاز کنید.

نکات اجرایی ویژه معلمان ایرانی:

1. ارتباط با کتاب‌های درسی:
   • هر پروژه را می‌توان با صفحات مشخص کتاب مرتبط کرد.
2. مواد قابل دسترس:
   • از وسایل موجود در مدرسه استفاده شود (گچ، بطری آبخوری، مقوای دفتر)
3. ارزیابی کیفی:
   • استفاده از چک‌لیست‌های ساده با نمادهای ☑️ (مثل “توانست اندازه بگیرد”)
4. زمان‌بندی:
   • هر پروژه در ۲ جلسه ۴۵ دقیقه‌ای قابل اجراست

این پروژه‌ها دقیقاً با اهداف آموزشی وزارت آموزش و پرورش ایران و فضای معمول کلاس‌های درس کشورمان تناسب دارند.

“در پروژه‌های STEAM ، سادگی اجرا مهم‌تر از پیچیدگی علمی است. یک بطری پلاستیکی می‌تواند بهترین آزمایشگاه باشد!

PBL (یادگیری مبتنی بر پروژه)

یادگیری مبتنی بر پروژه (PBL)، یک روش آموزشی فعال و دانش‌آموزمحور است که با تقویت تفكر خلاق در كودكان همراه است. در این روش، یادگیری از طریق اجرای پروژه‌های واقعی و حل مسائل پیچیده اتفاق می‌افتد.

دانش‌آموزان در فرآیند PBL:

1. مسئله‌ای واقعی و معنادار را بررسی می‌کنند (مثلاً چگونه مصرف آب مدرسه را کاهش دهند؟).
2. تحقیق فعال انجام می‌دهند و به گردآوری اطلاعات می‌پردازند.
3. راهکارهای خلاقانه ارائه داده و آن‌ها را آزمایش می‌کنند.
4. نتایج را به جامعه هدف (همکلاسی‌ها، معلمان یا محله) ارائه می‌دهند.

ویژگی‌های کلیدی PBL:

• تمرکز بر حل مسئله (نه حفظ اطلاعات)
  یادگیری عمیق و ماندگار از طریق تجربه مستقیم
  تقویت مهارت‌های نرم مانند کار تیمی، تفکر انتقادی و مدیریت پروژه

مثال: دانش‌آموزان برای یادگیری مفاهیم ریاضی و محیط‌ زیست، پروژه ساخت آب‌سنج مدرسه را اجرا می‌کنند و نتایج را به مدیر مدرسه ارائه می‌دهند.

“PBL به دانش‌آموزان می‌آموزد چگونه فکر کنند، نه چه فکر کنند.”

این روش با استانداردهای آموزشی جدید ایران (مانند “مدرسه زندگی”) نیز همسو است.

پروژه‌های PBL متناسب با هر پایه تحصیلی (اول تا ششم دبستان)

مرحله ارائه نتایج در PBL، نقطه اوج یادگیری است که به دانش‌آموزان فرصت می‌دهد یافته‌های خود را سازماندهی کنند، با اعتمادبه‌نفس بیان نمایند و از بازخوردها بیاموزند.

این مرحله با تقویت مهارت‌های ارتباطی، تفکر انتقادی و توانایی متقاعدسازی، یادگیری را از سطح فردی به اجتماعی ارتقا می‌دهد.

وقتی دانش‌آموزان پروژه خود را به همکلاسی‌ها، معلمان یا خانواده‌ها ارائه می‌کنند، نه تنها مسئولیت‌پذیری و غرور ناشی از دستاوردهایشان را تجربه می‌کنند، بلکه می‌آموزند چگونه دانش خود را به شیوه‌ای مؤثر انتقال دهند

مهارتی که در زندگی واقعی و آینده شغلی آنها حیاتی خواهد بود.

کلاس اول (پروژه “حیوانات دوست‌داشتنی ما”)

مناسب برای: علوم (فصل جانوران) و فارسی (گفتگو)

1. هر دانش‌آموز یک حیوان را انتخاب و با کمک خانواده درباره آن تحقیق می‌کند
2. ساخت ماسک حیوان با بشقاب یکبارمصرف
3. اجرای نمایش کوتاه با صدای حیوانات
4. تهیه کتابچه تصویری کلاسی

کلاس دوم (پروژه “باغچه کوچک ما”)

مناسب برای: علوم (رشد گیاهان) و ریاضی (اندازه‌گیری)

1. کاشت دانه‌های ساده (عدس، لوبیا) در گلدان‌های دست‌ساز
2. اندازه‌گیری روزانه رشد گیاه با خطکش
3. نقاشی مراحل رشد
4. برگزاری نمایشگاه “از دانه تا گیاه”

کلاس سوم (پروژه “کشف محله”)

مناسب برای: مطالعات اجتماعی

1. تهیه نقشه ساده محله با کمک خانواده
2. علامت‌گذاری مکان‌های مهم (مسجد، نانوایی)
3. ساخت ماکت با جعبه کفش
4. ارائه گزارش با عکس و نقاشی

کلاس چهارم (پروژه “نانوای کوچک”)

مناسب برای: علوم (تغذیه) و ریاضی (کسرها)

1. تحقیق درباره مواد تشکیل‌دهنده نان
2. پخت نان ساده در مدرسه (با نظارت)
3. محاسبه نسبت مواد با کسرها
4. تهیه دفترچه دستور پخت

کلاس پنجم (پروژه “ایستگاه هواشناسی”)

مناسب برای: علوم (آب و هوا)

1. ساخت ابزارهای ساده (بادنما، باران‌سنج)
2. ثبت روزانه داده‌ها به مدت دو هفته
3. رسم نمودار تغییرات دما
4. پیش‌بینی وضع هوا برای هفته آینده

کلاس ششم (پروژه “ناجیان انرژی”)

مناسب برای: علوم (انرژی) و ریاضی (آمار)

1. بررسی مصرف انرژی در مدرسه
2. طراحی پوسترهای صرفه‌جویی
3. ساخت ماکت خانه انرژی‌کارآمد
4. ارائه نتایج به مدیر مدرسه

جدول تطبیق پروژه‌ها با سیلابس درسی

پایه	موضوع پروژه	مهارت‌های اصلی	مواد مورد نیاز	مدت زمان
اول	حیوانات	مشاهده، بیان شفاهی	بشقاب کاغذی، رنگ	۲ هفته
دوم	گیاهان	اندازه‌گیری، ثبت داده	گلدان، دانه	۳ هفته
سوم	محله	نقشه‌خوانی، کار گروهی	جعبه، مقوا	۲ هفته
چهارم	نان	محاسبه، دنباله‌سازی دستور	آرد، اجاق کوچک	۳ هفته
پنجم	هواشناسی	تحلیل داده، پیش‌بینی	بطری، خطکش	۴ هفته
ششم	انرژی	حل مسئله، ارائه	مقوا، ماژیک	۴ هفته

نکات کلیدی اجرا

پروژه ها متناسب با سن دانش‌آموزان باشند. برای دانش‌آموزان پایه‌های پایین‌تر پروژه‌ها ساده‌تر و ملموس‌تر و برای دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر پروژه‌ها تحقیقی‌تر باشند.

پروژه‌ها باید با زندگی واقعی مرتبط باشند و در خانه و محله قابل اجرا باشند

برای ارزیابی از چک‌لیست‌های ساده استفاده شود و به‌جای نتیجه‌ی نهایی بر مشارکت تأکید شود.

بهتر است پروژه‌ها منعطف باشند و بتوان بر اساس امکانات مدرسه مواد را تغییر داد.

پیشنهاد ویژه: در پایان هر ترم یک نمایشگاه پروژه‌های علمی تشکیل داد و از والدین برای مشاهده‌ی نتایج دعوت کرد.

هر پروژه کوچک، گامی بزرگ به سوی یادگیری ماندگار است.
مهم نیست نتیجه چقدر کامل باشد،
مهم تجربه‌ای است که دانش‌آموزان کسب می‌کنند

مطالب مرتبط

در کارنکن مطالبی هست که با موضوع تفکر خلاق مرتبط‌اند و می‌توانند مفید باشند.

اگر شما به عنوان والدین یا مربی دغدغه پرورش مهارت تفكر خلاق در كودكان را دارید اما احساس می‌کنید خودتان از مهارت‌های خلاقانه کافی برخوردار نیستید سری به مقاله زیر بزنید.

پرورش تفکر خلاق در کودکان، پایه‌ای برای تقویت تفکر تحلیلی در بزرگسالی است.

اگر کنجکاوید بدانید بزرگسالان چگونه می‌توانند تفکر تحلیلی خود را تقویت کنند، پیشنهاد ما را از دست ندهید:

منابع و مراجع

https://www.pblworks.org/what-is-pbl

شما چه راهکارهای دیگری برای تقویت تفكر خلاق در كودكان در خانه یا مدرسه تجربه کرده‌اید؟ آیا بازی یا فعالیت خاصی بوده که ایده‌پردازی و حل مسئله را به روشی جذاب به فرزندتان آموزش دهد؟ نظرات و تجربیات ارزشمندتان را با ما در میان بگذارید.