تفکر خلاق و تفکر انتقادی – ترکیبی قدرتمند از انواع تفکر

تفکر خلاق و تفکر انتقادی هر دو مهارت‌های مهمی هستند که می‌توانند به شما در حل مشکلات، تصمیم‌گیری و رسیدن به اهداف‌تان کمک کنند. با این حال آنها ویژگی‌ها، اهداف و فرآیندهای متفاوتی دارند.

در این مطلب به تفاوت‌های تفکر خلاقانه و نقادانه و ترکیب قدرتمندی که این دو تفکر می‌توانند ایجاد کنند، می‌پردازیم. و سعی می‌کنیم برخی باورهای نادرست دربارۀ آنها را برطرف کنیم.

قبل از اینکه وارد بحث شویم توصیه می‌کنم اگر به فکر افزایش خلاقیت در خود هستید، مطلب 5 گام برای پرورش خلاقیت بخوانید.

فهرست مطالب

• تعاریف تفکر خلاق و انتقادی
  • تفکر خلاق چیست؟
  • تفکر انتقادی چیست؟
• تصویر نادرست
• تفاوت تفکر خلاق و نقاد
• ترکیب قدرتمند تفکر خلاق و تفکر نقاد
  • مثالی از ترکیب تفکر خلاق و نقاد
• تقویت تفکر خلاق و انتقادی
• کتاب ماهیت‌ و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه

تعاریف تفکر خلاق و انتقادی

تفکر خلاق چیست؟

توانایی ارائه راه‌حل‌های منحصربه‌فرد و بدیع برای مشکلات، تفکر خلاق Creative Thinking می‌باشد که راهی برای نگریستن به مشکلات یا موقعیت‌ها از منظری تازه، برای درک چیزی جدید است.

تفکر انتقادی چیست؟

توانایی تجزیه و تحلیل موثر اطلاعات و تشکیل یک قضاوت مستدل است. تفکر انتقادی Critical Thinking راهی برای استفاده از منطق و استدلال برای ارزیابی استدلال‌ و ارتباط بین اطلاعات است.

تصویر نادرست

رابطۀ میان تفکر انتقادی و تفکر خلاقانه غالباً به درستی فهمیده نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین عوامل این بدفهمی‌ها رسانه‌ها هستند.

تصویری که رسانه‌ها از شخصی خلاق عرضه می‌کنند، یک دانشمند خَل‌وضع و دیوانه را نشان می‌دهند که قدرت تخیل بالایی دارد، خودجوش و هیجانی است و سرچشمۀ اندیشه‌های کمیاب است. اما غالباً در عالمی دیگری سیر می‌کند و از واقعیت‌های روزمره فاصله دارد!

در عوض متفکرین نقاد را به غلط، شخصی صرفاً ایرادگیر، عیب‌جو، شکاک، منفی‌نگر و خرده‌گیر نشان می‌دهند. کسی که بر ایرادهای پیش پا افتاده تمرکز می‌کند، سخت‌گیری بی‌جا می‌کند، لجوجانه ابراز نارضایتی می‌کند و از هیجان و قدرت تخیل بی‌بهره است.

این کلیشه‌ها نمی‌تواند درست باشد چون اگر نگاهی به بزرگترین دانشمندان تاریخ بیندازیم (افرادی مانند نیوتون، انیشتین و داروین) متوجه می‌شویم که آنها تفکر خلاقانه و تفکر نقادانه را با هم داشتند و از ترکیب آنها برای پیشبرد نظریه‌هایشان استفاده می‌کردند.

تفاوت تفکر خلاق و تفکر انتقادی

تفاوت بین تفکر خلاق و انتقادی در این است که تفکر خلاق راهی برای تولید ایده‌ها یا راه‌حل‌های جدید و نوآورانه است، در حالی که تفکر انتقادی راهی برای ارزیابی و قضاوت درباره اعتبار و کیفیت آن ایده‌ها یا راه‌حل‌های آنهاست.

تفکر خلاق شامل استفاده از تخیل، شهود و تفکر انتزاعی است، در حالی که تفکر انتقادی شامل استفاده از استدلال، شواهد و معیارهای شماست. این دو می‌توانند مکمل و تقویت‌کننده یکدیگر باشند، اما ممکن است، بسته به موقعیت‌های مختلف استفاده‌های گوناگونی از آنها شود.

تفکر خلاق مولد است؛ به این معنی که ایده‌های جدید و متنوعی را تولید می‌کند و تفکر انتقادی وظیفه ارزیابی، نظم‌بندی و مستدل کردن این ایده‌ها را دارد.

ترکیب قدرتمند تفکر خلاق و تفکر نقاد

تفکر خلاقانه و نقادانه می‌توانند برای تقویت توانایی حل مسئله و تصمیم‌گیری شما با یکدیگر همکاری کنند. برای مثال، می‌توانید از تفکر خلاق برای تولید ایده‌های مختلف استفاده کنید و سپس از تفکر انتقادی برای محدود کردن بهترین گزینه‌ها استفاده کنید.

تفکر خلاق و تفکر انتقادی مهارت‌های ارزشمندی هستند. هر دو برای رشد شخصی و حرفه‌ای و همچنین برای پیشرفت شغلی، اجتماعی و تحصیلی مفید هستند.

با ترکیب این دو حالت تفکر، می‌توانیم توانایی‌های شناختی خود را افزایش دهیم و پتانسیل کامل خود را آزاد کنیم.

مثالی از ترکیب تفکر خلاق و نقاد

بگذارید با یک مثال از ترکیب این دو نوع تفکر، موضوع را روشن کنیم.

برخی آمارها می‌گویند درصد ابتلا به سرطان در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافتۀ دموکراتیک، از برخی کشورهای توسعه‌نیافتۀ غیردموکراتیک بیشتر است.

این یک پدیده است که نیاز به یک ذهن خلاق برای تولید فرضیه‌های مختلف دارد. ممکن است صاحب‌نظری در مورد این پدیده چنین فرضیه‌ای مطرح کند:

عامل‌های سرطان‌زا در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر است در نتیجه آمارها درصد بیشتری از سرطان را در این کشورها نشان می‌دهند.

اکنون برای انتقادی نگاه کردن به این مسئله، برای این که ببینیم آیا این فرضیه بهترین فرضیه هست یا نه، نیاز داریم فرضیه‌های دیگری را خلق یا تصور کنیم و اینجاست که تفکر خلاق به کارمان می‌آید. در اینجا دست‌کم دو فرضیۀ دیگر را می‌توان پیشنهاد کرد.

فرضیه اول:

یکی از عامل‌های ابتلا به سرطان ضعف ژنتیکی است. یعنی کسانی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌ترند بیشتر به بیماری‌های گوناگون (ازجمله سرطان) مبتلا می‌شوند.

از طرفی در کشورهای توسعه‌نیافته، از آنجا که مراقبت‌ها و امکانات بهداشتی کمتر است، افرادی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌ترند، بر اثر بیماری‌های دیگر می‌میرند و در نتیجه ژن‌های قوی‌تر باقی می‌مانند.

در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته افرادی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌اند، به کمک مراقبت‌ها و امکانات بهداشتی زنده می‌مانند.

بنابراین افرادی که در کشورهای توسعه‌یافته زندگی می‌کنند، از نظر ژنتیکی ضعیف‌ترند و استعداد بیشتری برای ابتلا به سرطان دارند. به همین سبب، درصد ابتلا به سرطان در کشورهای توسعه‌یافته بالاتر است.

فرضیه دوم:

در فرضیه دوم، نمی‌خواهیم ابتلای بیشتر سرطان در کشورهای توسعه‌یافته را تبیین کنیم. به جای آن بر آمار تمرکز می‌کنیم.

اگر دقت کنیم متوجه می‌شویم کشورهای توسعه‌یافته عمدتاً دموکراتیک‌ترند و گردش آزاد اطلاعات و نظارت مطبوعات در آنها بیشتر است به همین سبب دولت‌ها نمی‌توانند آمار نادرست عرضه کنند.

از سوی دیگر، کشورهای توسعه‌نیافته غیر دموکراتیک‌ترند و گردش آزاد اطلاعات و نظارت مطبوعات در آنها ضعیف‌تر است به همین سبب دولت‌ها می‌توانند آمار غیرواقعی عرضه کنند. (از جمله می‌توانند برای بهتر جلوه دادن وضعیت بهداشتی کشورشان، آمار ابتلا به سرطان را پایین‌تر از آنچه واقعاً هست، اعلام کنند).

بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که پایین بودن ابتلا به سرطان در کشورهای توسعه‌نیافته به سبب غیرواقعی بودن آمارهای آنهاست.

می‌بینیم که فرضیه آن صاحب‌نظر که در ابتدا مطرح شد، (و در نگاه نخست راضی‌کننده به نظر می‌رسید) تنها فرضیه ممکن نبود. حتی شاید دو فرضیه بعدی بهترند.

در این مثال متوجه شدیم، که اگر تفکر خلاقانه ما ضعیف باشد، ذهن‌مان نمی‌تواند فرضیه‌های بعدی را بیافریند تا نقطه‌قوت‌ها و نقطه‌ظعف‌های آنها را با فرضیه آن صاحب‌نظر مقایسه کند، در نتیجه نمی‌تواند فرضیه آن صاحب‌نظر را با دید تفکر انتقادی بررسی کند.

تقویت تفکر خلاق و انتقادی

بسته به ترجیحات و اهداف شما، راه‌های زیادی برای تقویت مهارت‌های تفکر خلاق و انتقادی شما وجود دارد. برخی از ترفندهای رایج عبارتند از:

• کنجکاوی را تمرین کنید و سؤالات باز بپرسید که تفکر شما را تحریک کند و فرضیات شما را به چالش بکشد.

• به دنبال الهام گرفتن و قرار گرفتن در معرض منابع مختلف اطلاعات و تجربیات باشید که می توانند تخیل شما را جرقه بزنند و افق دید شما را گسترش دهند. مثل سفر کردن و کتاب خواندن.

• ایده‌های خود را به روش‌های مختلف آزمایش کنید و از شکست‌ها و موفقیت‌های خود درس بگیرید.

• فرآیند و نتایج تفکر خود را معکوس کرده و مرور کنید و مشخص کنید چه چیزی خوب عمل کرده و چه چیزی را می‌توان بهبود بخشید. با دیگرانی که دیدگاه‌های مخالف و پیشینه متفاوتی دارند، همکاری و ارتباط برقرار کنید و به نظرات آنها گوش دهید.

کتاب ماهیت‌ و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه

اگر فکر می‌کنید نیاز دارید در این زمینه بیشتر مطالعه داشته باشید، یکی از بهترین کتاب‌ها در این زمینه کتاب ماهیت‌ و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه است.

مطالب مرتبط

اگر یک توضیح روان و ساده از تفکر انتقادی می‌خواهید، توصیه می‌کنم مطلب تفکر انتقادی به زبان ساده را از دست ندهید.

شاید به این فکر افتاده باشید که آدم خلاق‌تری شوید. خوشبحتانه راهکارهایی وجود دارد، که می‌توان خلاقیت خود را افزایش داد که این راهکارها در مطلب زیر ارائه شده است.

اگر دارای کسب‌وکار هستید و می‌خواهید در کسب‌وکار خود خلاق باشید، مطلب زیر برای شماست.

در قسمت کامنت‌ها به ما بگویید، شما کجا از تفکر خلاق و تفکر انتقادی استفاده کردید. خوشحال می‌شویم که تجربه‌تان را با ما در میان بگذارید.