با رشته روانشناسی اعتیاد آشنا شوید؛ مسیر، مهارت‌ها و چالش‌ها

رشته روانشناسی اعتیاد دیگه چیه؟

این سوال را وقتی دانشجوی روانشناسی در مقطع کارشناسی بودم از خودم پرسیدم.

آن‌موقع‌ها مدام به این فکر می‌کردم که در ارشد چه گرایشی را انتخاب کنم؟

به همین خاطر شروع کردم به تحقیق درباره‌ی انواع گرایش‌های روانشناسی و سیر تا پیاز آن‌ها را دانستن.

اما وقتی نوبت به رشته روانشناسی اعتیاد رسید، به بن‌بست خوردم!

به طور غیرقابل تصوری منابع موجود در اینترنت درباره‌ی معرفی رشته روانشناسی اعتیاد محدود بود و متاسفانه نتوانستم به جواب سوالات ذهنی خودم در این زمینه برسم.

به همین دلیل آن زمان مجبور شدم به جواب‌های سرسری چند نفر اکتفا کنم.

اما همین باعث شد تصمیم بگیرم به جواب سوالاتی که داشتم در این مقاله پاسخ بدهم تا اگر شما در موقعیت آن روز من هستید، مثل من سردرگم نشوید و با خیال راحت از زیر و بم این رشته سردرآورید.

معرفی رشته روانشناسی اعتیاد

حرف حساب این رشته چیست؟

روانشناسی اعتیاد یکی از شاخه‌های تخصصی روانشناسی است که به شناخت، درمان و پیشگیری از وابستگی به مواد مخدر و رفتارهای اعتیادآور می‌پردازد.

این حوزه فقط به مصرف مواد محدود نمی‌شود؛ بلکه می‌تواند به انواع اعتیادهای رفتاری مثل قمار، اینترنت یا بازی‌های رایانه‌ای هم مربوط باشد.

رشته روانشناسی اعتیاد در دانشگاه ها

تا چه مقطعی می‌توانم در این گرایش تحصیل کنم؟

شما می‌توانید هم در مقطع ارشد و هم در دکتری در این گرایش تحصیل کنید.
دقت کنید که برخی از دانشگاه‌ها ممکن است عناوین تخصصی‌تر مانند آسیب‌های اجتماعی با گرایش اعتیاد را ارائه دهند.

رشته روانشناسی اعتیاد در چه دانشگاه‌هایی ارائه می‌شود؟

گرایش اعتیاد، یکی از گرایش‌های نوپای روان‌شناسی در ایران است که در سال‌های اخیر با توجه به نیاز جامعه به متخصصان این حوزه، در برخی دانشگاه‌ها ارائه می‌شود.

برخی دانشگاه‌های دولتی مانند شهید بهشتی و دانشگاه علوم پزشکی ایران (انستیتو روان‌پزشکی تهران) مقطع دکتری تخصصی روانشناسی اعتیاد یا مطالعات اعتیاد را ارائه می‌دهند.

این برنامه‌ها معمولاً شامل پژوهش، آموزش بالینی و تخصصی در درمان اعتیاد هستند.

در برخی دانشگاه‌های مادر نیز رشته‌های مرتبط با روان‌شناسی یا آسیب‌های اجتماعی با گرایش اعتیاد در مقطع ارشد ارائه می‌شوند.

معمولاً ظرفیت این گرایش در دانشگاه‌های غیرانتفاعی و آزاد نسبت به دولتی کمتر و پذیرش آن محدودتر است.
بنابراین بهتر است برای اطلاع دقیق، از دفترچه انتخاب رشته همان سال اطلاعات کسب کنید.

دروس رشته روانشناسی اعتیاد در دانشگاه ها شامل چیست؟

دروس تخصصی رشته روانشناسی اعتیاد در دانشگاه ها ممکن است با توجه به محل تحصیل، سطح مقطع (ارشد یا دکتری) و سیاست‌های آموزشی، تفاوت‌هایی جزئی داشته باشند.

اما تقریباً همه‌ی دانشگاه‌هایی که این گرایش را ارائه می‌دهند، واحدهایی در زمینه‌های مبانی اعتیاد، روش‌های درمانی، روان‌درمانی، داروشناسی و آسیب‌شناسی را در برنامه‌ی درسی خود دارند.

برای مشاهده دقیق دروس ارائه‌شده بهتر است سرفصل‌های درسی رشته روانشناسی اعتیاد در دانشگاه ها ی موردنظر را بررسی کنید.

آیا تحصیل در رشته بالینی پیش‌نیاز رشته روانشناسی اعتیاد است؟

برای تحصیل در رشته روانشناسی اعتیاد معمولاً داشتن مدرک کارشناسی در یکی از رشته‌های روان‌شناسی کافی است.

رشته روانشناسی اعتیاد و روانشناسی بالینی از نظر محتوا ارتباط زیادی با‌هم دارند.
به همین خاطر، فارغ‌التحصیلان روان‌شناسی بالینی نیز می‌توانند با گذراندن دوره‌های تخصصی و کسب تجربه میدانی، در حوزه درمان اعتیاد فعالیت حرفه‌ای داشته باشند.

آیا رشته روانشناسی اعتیاد برای من نان و آب می‌شود؟

بازار کار این رشته به چند دلیل با تقاضای واقعی مناسبی روبروست:

• آمار بالای مصرف مواد‌مخدر در کشور

• الزام قانونی مراکز ترک اعتیاد به داشتن روانشناس
• تمرکز نهادهای دولتی بر پیشگیری و درمان

اما دردسر‌ها و چالش‌هایی نیز وجود دارد.
در شهرهای بزرگ رقابت بالایی وجود دارد و تنها داشتن مدرک دانشگاهی شما را به نان و نوا نمی‌رساند!

گذراندن دوره‌های تکمیلی، بالابردن مهارت و توانمندی‌های بالینی و یا ساخت برند حرفه‌ای شانس شما را در بازار کار این رشته افزایش خواهد داد.

با مدرک روانشناسی اعتیاد در چه مراکز و سازمان‌هایی می‌توانم مشغول به کار شوم؟

با داشتن مدرک ارشد یا دکتری در این گرایش، گزینه‌های متنوعی پیش‌روی شما قرار می‌گیرد.
سازمان‌های مختلفی درحال جذب روانشناس اعتیاد هستند، مانند:

1. مراکز تخصصی ترک اعتیاد (خصوصی و دولتی)

• کلینیک‌های ترک اعتیاد تحت نظارت سازمان بهزیستی یا سازمان علوم پزشکی
• کلینیک‌های خصوصی با مجوز رسمی از سازمان نظام روانشناسی
• کمپ‌ها و مراکز بازپروری با مجوز رسمی

2. مراکز دولتی اجتماعی

سازمان بهزیستی، شهرداری‌ها و نیروی انتظامی نیز مراکز دیگری برای فعالیت به‌عنوان یک روانشناس اعتیاد است.

شهرداری‌ها

شهرداری‌ها (مخصوصاً در کلان‌شهرها مانند تهران، اصفهان، مشهد و…) در سال‌های اخیر بخشی مرتبط با اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی راه‌اندازی کرده‌اند، مانند:

• خانه‌های بازتوانی برای معتادان بهبود‌یافته
• مرکز مشاوره مدیریت شهری برای خانواده‌های آسیب‌دیده از اعتیاد
• مراکز مددسرای شبانه برای افراد بی‌خانمان و معتاد
•  مرکز کاهش آسیب یا DIC (Drop-in Center) با همکاری بهزیستی
• مراکز سازمان‌دهی معتادان متجاهر یا مراکز ماده 16: مراکزی هستند که برای نگهداری و درمان معتادانی که در سطح شهر به صورت رها شده و بدون سرپرست حضور دارند، ایجاد شده‌اند.

این مراکز برای کمک به بازگشت معتادان به زندگی عادی نیاز به روانشناس اعتیاد دارند.

نیروی انتظامی

نیروی انتظامی نیز برای زیرمجموعه‌های زیر که با اعتیاد درگیر هستند از روانشناسان اعتیاد استقبال می‌کند:

• پلیس مبارزه با مواد مخدر: برای معتادان دستگیرشده‌ای که قبل از انتقال به مراکز ماده 16 یا کمپ‌ها در مراکز نگهداری موقت حضور دارند.
• مراکز مشاوره معاونت اجتماعی ناجا: برای مشاوره به خانواده‌ها و پیشگیری از اعتیاد در جوانان
• کلانتری‌های مجهز به واحد مشاوره: برخی کلانتری‌ها واحدی به ‌نام مشاوره خانواده و پیشگیری دارند که نیاز به یک روانشناس اعتیاد دارد.

با داشتن مدرک روانشناسی اعتیاد و دریافت پروانه اشتغال از سازمان نظام روانشناسی، امکان فعالیت در این سازمان‌ها را خواهید داشت.

 لازم به ذکر است که همکاری در این دو سازمان اغلب به‌صورت پیمانی، قراردادی، موقت یا طرح است و نه به‌صورت رسمی.

3. زندان‌ها و کانون‌های اصلاح و تربیت

سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور نیز از سازمان‌هایی است که برای مداخله‌ی روان‌درمانی برای زندانیان دارای سوءمصرف مواد و هم‌چنین اجرای برنامه‌های بازتوانی اعتیاد و آموزش ترک، به روانشناسان اعتیاد نیاز دارد.

کار در این سازمان‌ها معمولا نیاز به مجوز‌های امنیتی یا تاییدیه‌های تخصصی دارد.

 4. مراکز درمان با دارو (MTT, MMTP)

این مراکز با نام تخصصی MMT (Methadone Maintenance Treatment) معمولاً تحت نظارت وزارت بهداشت هستند و خدمات درمانی و حمایتی را به افراد مبتلا به اعتیاد به مواد مخدر یا الکل ارائه می‌دهند.

در این مراکز، همکاری روانشناس اعتیاد در کنار روان‌پزشک الزامی است.

5. تحقیق و آموزش دروس رشته روانشناسی اعتیاد در دانشگاه‌ ها

با داشتن مدرک دکتری روانشناسی اعتیاد می‌توانید به‌عنوان هیئت علمی در دانشگاه‌ها حضور داشته باشید یا به تدریس دروس مرتبط با رشته روانشناسی اعتیاد بپردازید.

همچنین امکان انجام پژوهش‌های میدانی در زمینه وابستگی به مواد، عوامل اجتماعی و درمان‌های رفتاری نیز وجود دارد.

فعالیت در مراکز تحقیقاتی وابسته به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه علوم رفتاری نیز از جمله فعالیت‌های مربوط به این حوزه می‌باشد.

6. مطب یا مرکز مشاوره‌ی شخصی

شما می‌توانید با کسب مجوز‌های لازم، اقدام به راه‌اندازی مطب یا مرکز مشاوره‌ی شخصی خود کنید که در بخش بعدی به آن می‌پردازیم.

چطور می‌توانم مطب یا مرکز مشاوره‌ی شخصی خود را داشته باشم؟

نخستین گام برای راه‌اندازی مطب شخصی، داشتن مدرک کارشناسی ارشد در گرایش‌هایی چون اعتیاد یا بالینی یا داشتن مدرک دکتری در هر یک از گرایش‌های روانشناسی است.

دومین گام شرکت در دوره‌های تخصصی اعتیاد است که در بخش‌های بعدی به تفصیل توضیح داده خواهد شد.

سومین و مهم‌ترین گام گرفتن پروانه‌ی اشتغال از سازمان نظام روانشناسی است که شرایط خاص خود را دارد.

درآمد بسته به مکان مطب و تخصص و … متغیر است.

چه مهارت‌هایی برای رشته روانشناسی اعتیاد لازم دارم؟

یک روانشناس اعتیاد را با مهارت‌های واقعی او می‌سنجند نه با مدرک تحصیلی!

مهارت‌های مورد نیاز، از کار بالینی گرفته تا ورود به بازار کار اشاره خواهم کرد:

1. مهارت‌های تخصصی بالینی

این مهارت‌ها هسته‌ی حرفه‌ی روانشناسی اعتیاد هستند که به‌طور مستقیم با درمان اعتیاد و کار با مراجع درگیر سوءمصرف مواد سروکار دارند. اکثر این مهارت‌ها را می‌توانید در دانشگاه کسب کنید.

• درمان شناختی-رفتاری اعتیاد  (CBT for Addiction)
• مصاحبه انگیزشی  (MI)
• درمان پیشگیری از عود  (Relapse Prevention)
• ارزیابی روان‌شناختی اعتیاد
• آشنایی با درمان‌های دارویی
• شناخت انواع مواد و رفتارهای اعتیادی (مواد مخدر، محرک‌ها، اعتیاد رفتاری مثل قمار، اینترنت و…)

2. مهارت‌های ارتباطی و بین فردی

این مهارت‌ها پایه‌ی یک رابطه‌ی درمانی موفق هستند.

مراجعین اعتیاد معمولاً احساس شرم، ترس و اعتماد پایین دارند و یک روانشناس باید با داشتن مهارت‌های زیر بتواند اعتماد و احساس امنیت را با ارتباطی موثر ایجاد کند:

• همدلی بدون قضاوت
• گوش دادن به‌صورت فعال
• برقرار کردن رابطه‌ی درمانی موثر
• مهارت کار با خانواده‌های افراد معتاد

3. مهارت‌های تشخیصی و ارزیابی

برای کار در مراکز رسمی و حرفه‌ای مانند کمپ‌ها، کلینیک‌ها و سازمان‌ها باید مهارت‌های زیر را کسب کنید:

• تشخیص روان‌شناختی و افتراقی
• استفاده از ابزارهای ارزیابی استاندارد (مثلاً  DAST، ASI، BDI)
• ثبت پرونده بالینی دقیق
• ارجاع به پزشک، روان‌پزشک یا مراکز بالاتر

4. مهارت‌های حرفه‌ای برای بازار کار

برای جذب فرصت‌های شغلی و درآمد‌سازی، بهتر است علاوه بر مهارت‌های درمانی، مهارت‌های زیر را هم تا حدودی دارا باشید:

• شبکه‌سازی حرفه‌ای با مراکز درمانی و نهادهای مرتبط
• برندسازی شخصی علمی (در اینستاگرام، لینکدین، وب‌سایت تخصصی)
• طراحی و اجرای کارگاه‌های آموزشی برای خانواده‌ها / نوجوانان
• مهارت کار گروهی بین‌رشته‌ای (روان‌پزشک، مددکار، پزشک عمومی و …)

این مهارت‌ها شاید در نگاه اول فرعی یا غیرضروری بنظر برسند، اما همین‌ها هستند که تمایز ایجاد می‌کنند.

در دنیای امروز مرز بین “معمولی بودن” و “حرفه‌ای بودن” یا “داشتن درآمد متوسط و درآمد بالا”، توجه به برندسازی شخصی است.

5. مهارت‌های خود‌مراقبتی و توسعه‌ی فردی

از آنجا که روانشناس اعتیاد با افراد آسیب‌دیده و حتی گاه پرخطر کار می‌کند، به مرور زمان ممکن است دچار فرسودگی روانی شود. مهارت‌های زیر برای دوام شغلی و کیفیت درمان موثر است:

• توانایی حفظ مرزهای درمانی حرفه‌ای
• مقابله با فرسودگی شغلی
• مطالعه و به‌روزنگه‌داشتن دانش علمی
• شرکت در سوپرویژن حرفه‌ای و دریافت بازخورد

دردسر‌های کار با افراد معتاد

واقعیت این است که این شغل با وجود این‌که از نظر انسانی بسیار ارزشمند است اما در عین‌حال یکی از چالش‌برانگیز‌ترین شاخه‌های روانشناسی نیز هست.

چرا چالش‌برانگیز؟

یک گفت‌و‌گوی ساده حل‌کننده‌ی همه چیز نیست

بیش‌تر مراجعان در مراحل اولیه انگیزه‌ی کافی ندارند. حتی ممکن است به انکار‌کردن مشکلات یا حتی دروغ‌گویی روی بیاورند.

یک روانشناس اعتیاد باید با صبوری، مهارت و بدون قضاوت، اعتماد‌سازی کند.

ترک اعتیاد یک مسیر خطی نیست

روند درمان پستی و بلندی‌های زیادی به همراه دارد.

بیماران ممکن است پس از مدت‌ها به همان رویه‌ی اول یعنی مصرف مواد روی بیاورند.

روانشناس اعتیاد نباید خود را ببازد و انگیزه‌ی خود را از دست بدهد. همیشه باید آماده‌ی شکست‌های موقت بود.

مشکل فقط مواد نیست

اکثر مراجعان علاوه بر مواد‌مخدر باید با مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب، مشکلات خانوادگی، بی‌کاری یا بی‌خانمانی نیز دست و پنجه نرم کنند.

روانشناس اعتیاد باید با ابعاد مختلف زندگی مراجعان درگیر شود و به بهبود آن‌ها کمک کند.

فشار‌های روحی و فرسودگی روانی

همان‌طور که قبلا نیز اشاره کردم، یکی از مهارت‌های لازم برای روانشناس اعتیاد، مقابله با فرسودگی روانی است.

ارتباط روزانه با کسانی‌که بار سنگینی از نا‌امیدی و درد را دارند، هر شخصی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

اما با وجود همه‌ی این‌ها، کمک‌ به یک انسان و دیدن رشد و بهبود او، قطعا یکی از ارزشمند‌ترین لحظاتی است که انسان سپری می‌کند و ارزش تمام چالش‌ها را دارد.

چالش‌ها و مشکلات شغلی یک روانشناس اعتیاد چیست؟

علاوه‌بر مواردی که در بالا توضیح داده شد، چالش‌های دیگری‌ نیز وجود دارد.

1. کار با گروه پر ریسک

برخی از مراجعان ممکن است به خودآزاری، رفتار‌های پرخاشگرانه و حتی تهدید روانشناس روی بیاورند.

در بعضی مواقع ممکن است خانواده‌های مراجعان همکاری لازم را انجام ندهند.

2. کمبود منابع و حمایت سازمانی

• کمبود امکانات در برخی از کمپ‌ها و مراکز ترک اعتیاد
• عدم حمایت مناسب از طرف ارگان‌های دولتی و بهزیستی

3. برخورد با باورهای غلط جامعه

متأسفانه، هنوز هم بسیاری از افراد جامعه به مقوله‌ی اعتیاد با نگاهی منفی و قضاوت‌گرانه می‌نگرند.
آن‌ها اعتیاد را نشانه ضعف اراده می‌دانند نه یک بیماری.

این دیدگاه باعث می‌شود برخی مراجعان از ترس قضاوت یا احساس شرم، دیرتر برای درمان مراجعه کنند.

گاه ممکن است خانواده‌ها نیز به‌ همین دلیل، یعنی ترس از قضاوت توسط اطرافیان، همکاری لازم را نشان ندهند.

به همین خاطر فعالیت روانشناسان اعتیاد نیز ممکن است کم ارزش تلقی شود.

روانشناس اعتیاد باید با صبر و مهارت این دیدگاه نادرست را اصلاح و فرد را به ادامه روند درمان امیدوار نگه دارد.

4. نیاز به آموزش مستمر

روان‌شناسان در هر گرایشی -مخصوصا اعتیاد- لازم است همواره خود را به‌روز نگه دارند و آموزش و مطالعه را در برنامه‌ی روزانه‌ی خود جای دهند.

آیا می‌توانم با این رشته مهاجرت کنم؟

مهاجرت از طریق رشته روانشناسی اعتیاد نسبت به بسیاری از رشته‌ها سخت‌تر و زمان‌برتر است.

بسته به کشور مقصد، علاوه‌بر تحصیلات آکادمیک، به تجربه‌ی بالینی معتبر هم نیاز دارید تا بتوانید حداقل استانداردهای تخصصی آن کشور را برآورده کنید.

این مسیر هرچند دشوار، اما قابل دستیابی است.

چطور در این رشته حرفی برای گفتن داشته باشم؟

اگر می‌خواهید در این گرایش حرفی برای گفتن داشته باشید باید تجربه و تخصص خود را افزایش دهید. اما چطور؟

1. دوره‌های تخصصی و کارگاه‌های حرفه‌ای مربوط به رشته روانشناسی اعتیاد

• دوره‌های درمان نگهدارنده با متادون (MMT)
• درمان سوءمصرف مواد محرک و روان‌گردان‌ها
• CBTدر درمان اعتیاد (شناخت‌درمانی)
• دوره‌های Motivational Interviewing  (مصاحبه انگیزشی)
• مهارت‌های درمان گروهی و خانواده‌درمانی

این دوره‌ها معمولاً توسط سازمان بهزیستی، مراکز آموزش روان‌شناسی، انجمن‌های علمی یا مراکز خصوصی معتبر برگزار می‌شوند و برای کسب صلاحیت حرفه‌ای و اجازه‌ی فعالیت بالینی ضروری‌اند.

2. کارورزی و کار عملی

کارآموزی در مراکز ترک اعتیاد، کمپ‌ها، کلینیک‌های درمانی، یا مراکز بهزیستی

همکاری با روانشناسان باسابقه در قالب دستیار درمانگر

مشارکت در برنامه‌های آموزش پیشگیری از اعتیاد در مدارس یا دانشگاه‌ها

3. سوپرویژن و نظارت تخصصی

شرکت در جلسات سوپرویژن، از طریق نظارت تخصصی روی فرایند درمان، مهارت و تجربه‌ی شما را ارتقا می‌دهد.

4. فعالیت‌های پژوهشی و علمی

• نوشتن مقاله در زمینه‌های مرتبط با اعتیاد
• شرکت در همایش‌ها و کنفرانس‌های تخصصی
• همکاری با پژوهشکده‌های سلامت روان یا سازمان مبارزه با مواد مخدر

5. شبکه‌سازی حرفه‌ای

عضویت در انجمن‌های تخصصی مثل:

• انجمن روانشناسی ایران
• انجمن علمی مطالعات اعتیاد
• سازمان نظام روانشناسی و مشاوره

رشته روانشناسی اعتیاد جای توست، اگر…

اگر با خواندن این مطلب این گرایش نظرتان را به خود جلب کرده، شاید با خود بپرسید که آیا واقعا این رشته مناسب من است؟

اگر شما:

• به درک عمیق رفتار‌های انسان و کمک به دیگران علاقمندید
• به دنبال شغلی هستید که بتوانید تاثیر واقعی روی انسان‌ها داشته باشید
• تحمل روانی کار با افراد آسیب‌دیده را دارید
• صبور و پیگیر هستید و زود ناامید نمی‌شوید
• علاقمند به یادگیری مداوم هستید

این رشته جای شماست.

رشته روانشناسی اعتیاد جای تو نیست، اگر…

• از مواجهه با افراد با اختلالات رفتاری یا پرخطر، احساس ترس یا فرسودگی می‌کنید
• دنبال شغل ساده و کم‌چالش می‌گردید
• علامند به مهاجرت در سریع‌ترین زمان هستید
• به دنبال شغلی با درآمد بالا در کوتاه‌مدت می‌گردید

مطالب مرتبط

اعتیاد تنها یکی از گرایش‌های روانشناسی است.
اگر شما هم مثل دوران دانشجویی من درحال پیدا‌کردن بهترین گرایش برای خود هستید، خوب است به مقالات زیر هم نگاهی بیندازید.

در مقالات زیر هم به‌طور جامع تفاوت‌های هر گرایش توضیح داده شده و می‌توانید به‌راحتی آن‌ها را با هم مقایسه کنید.

حالا با‌توجه به شناختی که از خودتان دارید، فکر می‌کنید که رشته روانشناسی اعتیاد برای شما مناسب است؟
اگر جوابتان مثبت است، چه ویژگی‌ای دارید که این رشته را مناسب می‌دانید؟
اگر جوابتان منفی است، چرا به این نتیجه رسیدید؟