وراثت هوش چیست؟ | همه چیز دربارهٔ تاثیر وراثت و محیط بر هوش

در مقاله های قبلی از سری مطالب خودشناسی کار نکن، دربارهٔ تست‌ هوش و نحوهٔ سنجیدن آن با شما صحبت کردیم. این بار قصد داریم از زاویه‌ٔ وراثت هوش به ضریب هوشی انسان نگاه کنیم.

اگر مطلب «ضریب هوشی من چند است؟» را خوانده باشید، می‌دانید که بهرهٔ هوشی آدم‌های مختلف با هم متفاوت است. اما آیا می‌دانید که:

• چه چیزی این تفاوت‌ها را به وجود می‌آورد؟
• آیا هوش اکتسابی است یا ارثی؟
• اگر هوش ارثی است، ارث بردن هوش از مادر است یا پدر؟
• تاثیر محیط بر هوش چیست؟

این‌ها سؤالاتی است که سال‌ها ذهن دانشمندان ژنتیک هوش را به خود مشغول ساخته است. این دانشمندان به دنبال پاسخ سؤال: «آیا هوش صفتی ارثی است؟» سال‌ها آزمایش و تحقیق روی انسان و حیوانات آزمایشگاهی انجام داده‌اند.

در این مقاله به طور خلاصه با نتایج فعالیت‌های آن‌ها آشنا شده و می‌خوانیم:

• وراثت هوش چیست و نحوه وراثت هوش چگونه است؟
• ایا هوش ارثی است یا اکتسابی؟
• تاثیر وراثت و محیط بر هوش چگونه است؟
• آیا موفقیت تحصیلی ارثی است؟
• ارث بردن هوش از مادر است یا پدر؟

وراثت چیست؟ چگونه سنجیده می شود؟

قد صفتی ارثی است یا صرفاً به نوع تغذیه ارتباط دارد؟

آیا هوش ارثی است و پدر و مادرهای باهوش حتماً فرزندانی با هوش بالا خواهند داشت؟ آیا محیط در ایجاد صفات ظاهری انسان نقش دارد؟

وقتی صحبت از وجود یک ویژگی خاص در انسان می‌شود، نمی‌توان در مورد نقش «وراثت» در شکل‌گیری آن حرفی نزد.

وراثت معیاری است که نشان می‌دهد چه میزان از یک صفت خاص را می‌توان به ژنتیک نسبت داد. این معیار بازه‌ای از 0 تا 1 را شامل می‌شود.

عدد 1 نشان‌دهندهٔ آن است که ایجاد آن صفت کاملاً به ژنتیک مرتبط است و عدد 0 در ابتدای بازه نشان می‌دهد که ژنتیک هیچ نقشی در شکل‌گیری آن صفت ندارد.

برخی از صفات تا حد زیادی به ژنتیک مربوط هستند. مثلاً در مطالعه‌ای که در سال 2006 انجام شد، میزان ارث‌بری صفت قد در افرادی که در یک محیط یکسان زندگی می‌کردند 0.8 بود.

برخی دیگر از صفات کمتر به ژنتیک مرتبط هستند و محیط در شکل‌گیری آن‌ها نقش عمده‌ای دارد. در مطالعه‌ای که برای تعیین نقش ژنتیک روی میزان ابتلا به افسردگی بین دوقلوها انجام شد، میزان وراثت بین مردها 0.29 و بین زن‌ها 0.42 تخمین زده شد.

چند درصد هوش ارثی است؟

هوش یکی از خصوصیاتی است که بیشترین میزان مطالعه را در علم «ژنتیک هوش» و «ژنتیک رفتاری» داشته است. (ژنتیک رفتاری شاخه‌ای از ژنتیک است که تاثیر ژن‌های مختلف را روی رفتار انسان بررسی می‌کند.)

بیشتر بخوانید: مقاله در مورد هوش

دانشمندان معتقدند که ضریب هوشی هم از محیط و هم از ژنتیک تاثیر می‌پذیرد. سؤال اصلی اینجاست که تاثیر وراثت و محیط بر هوش چیست؟

محققان برای بررسی اینکه هوش ارثی است یا محیطی از آزمایش‌های وراثت بیشترین بهره را برده‌اند تا تاثیر هر دوی این عوامل را بر هوش بسنجند.

آزمایش‌هایی که برای بررسی نحوه توارث هوش انجام می‌شوند به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1- آزمایش‌هایی که نحوه وراثت هوش را میان اعضای یک خانواده را بررسی می‌کنند.

این آزمایش‌ها معمولاً در خانواده‌هایی که دارای فرزندان دوقلو هستند و یا خانواده‌هایی که فرزندانی را تحت سرپرستی خود گرفته اند انجام شده‌اند. تمرکز اصلی این آزمایش‌ها روی این پرسش است که اصلاً «هوش ارثی است یا نه؟»

در این مطالعات مشخص گردید که تاثیر وراثت بر هوش حدود پنجاه درصد است.

مطالعه‌ای که در سال 1993 انجام شد، مشخص گردید شباهت ضریب هوشی میان خواهر و برادرهایی که در یک خانه با هم زندگی می‌کردند، نسبت به فرزندان تحت سرپرستی در همان خانه بیشتر است.

مطالعهٔ دیگری که در سال 2004 روی دوقلوها انجام شد مشخص گردید که ضریب هوشی دوقلوهای همسان نسبت به دوقلوهای غیرهمسان شباهت بیشتری دارد. از آنجا دوقلوهای همسان ژنتیک مشابهی دارند، نتیجهٔ این تحقیق ارثی بودن ضریب هوشی را تایید می‌کند.

علاوه بر وجود عوامل ارثی موثر بر هوش، برخی عوامل زیستی هم روی هوش اثرگذار هستند از جمله:

• سن مادر هنگام تولد
• در معرض مواد سمی و خطرناک بودن مادر پیش از تولد نوزاد
• سوء تغذیه در دوران بارداری

2- آزمایش‌های گسترده برای یافتن ارتباط بین وراثت هوش و یک ژن خاص

در دستهٔ دوم آزمایش‌ها، محققان روی ژنوم جمعیت زیادی از افراد یک جامعه تحقیق می‌کنند تا بفهمند آیا بخش خاصی از ژنوم انسان مسئول ارث بهره هوشی است یا خیر.

این مطالعات ژن خاصی که نقش اساسی را در ایجاد تفاوت های هوشی داشته باشد شناسایی نشد.

در نتیجه می‌توان گفت که نحوه توارث هوش اینگونه نیست که فقط یک ژن به نام ژن هوش در انسان مسئول این کار باشد. در واقع ارث ضریب هوشی حاصل همکاری‌های پیچیدهٔ چندین ژن مختلف است.

تاثیر محیط بر هوش

تا اینجا به این پرسش که «آیا هوش ارثی است؟» پاسخ دادیم. این درست است که ژنتیک در میزان هوش انسان تعیین کننده است. اما برای اینکه این ژن ها بتوانند خود را نشان بدهند، نیاز است که محیط مناسبی برای آن‌ها فراهم باشد.

برخی عوامل محیطی که روی هوش اثرگذار هستند عبارتند از:

• محیط خانه
• اجتماع
• شیوهٔ تربیت والدین
• دسترسی به منابع آموزشی
• نحوهٔ آموزش
• نوع تغذیه
• ترتیب تولد فرزندان

محیط و ژنتیک در ارتباط با هم می‌توانند روی میزان هوش اثر بگذارند و تفکیک آن ها از هم دشوار است. ترکیبی از ژنتیک و عوامل محیطی است که می‌تواند میزان هوش را تعیین کند.

برای اثبات تاثیر محیط روی هوش هم آزمایش‌های مختلفی انجام شده است. نتایج این آزمایش‌ها نشان داده است که:

• میزان هوش دوقلوهای یکسانی که در محیط‌های متفاوتی رشد کرده‌اند کمتر به هم شباهت دارد. در حالی که دوقلوهای یکسانی که در یک خانه پرروش یافته‌اند، هوش مشابهی دارند.
• نوزادانی که در ماه‌های اول تولد از شیر مادر تغذیه می‌کنند، در سن شش سالگی هوش بالاتری را نسبت به کودکانی که شیر مادر دریافت نکرده‌اند نشان می‌دهند.

آیا موفقیت تحصیلی ارثی است؟

جالب است که ژنتیک خود می‌تواند محیط پیرامون انسان و نحوهٔ تعامل او را هم تغییر دهد. در واقع برای اینکه بفهمیم آیا موفقیت تحصیلی ارثی است یا نه، باید ابتدا ببینیم چه عواملی روی هوش و در نتیجه موفقیت تحصیلی تاثیر دارند.

• یک مثال فرضی

برای اینکه تاثیر وراثت و محیط بر هوش را بهتر بفهمید، به مثال فرضی زیر توجه کنید:

بنابراین ژن‌ها در ایجاد هوش نقش دوگانه‌ای دارند. از یک سو به پرورش مغز کمک می‌کنند، از سوی دیگر انسان را به سمت رفتارها و محیط‌های مختلف هل می‌دهند.

انسان به روش‌های مختلفی با رفتار خود محیطش را تغییر می‌دهد. برخی عواملی که در تعیین نحوهٔ رفتار انسان با محیط دخیل هستند عبارتند از:

میزان اعتماد به نفس

کودکی که دارای اعتماد به نفس بیشتری باشد، علاقهٔ بیشتری برای شرکت در کلاس‌های فوق برنامه از خود نشان می‌دهد.

خلق و خو

خلق و خوی کودک می‌تواند روی نوع محیط‌هایی که در آن‌ها حضور پیدا می‌کند تاثیر بگذارد.

میزان اجتماعی بودن

کودکانی که اجتماعی‌تر هستند و هوش بین فردی بالایی دارند، نسبت به کودکان گوشه‌گیر، راحت‌تر می‌توانند شبکه‌سازی کنند و با افراد دیگر ارتباط برقرار کنند.

این تفاوت‌های شخصیتی می‌توانند روی موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان اثر بگذارند. می‌توان گفت ژن‌هایی که ما به عنوان ژن هوش به دنبال آن‌ها می‌گردیم، در واقع ژن‌هایی هستند که باعث بروز رفتارها و ویژگی‌های شخصیتی خاص می‌شوند. این رفتارها هستند که زمینهٔ افزایش هوش و موفقیت تحصیلی را فراهم می‌کنند.

پس موفقیت تحصیلی را نمی‌توان صرفاً به هوش نسبت داد. بلکه عوامل و ژن‌های مختلفی در بروز رفتارهای خاصی دخیل هستند که منجر به عملکرد مناسب در مدرسه می‌شوند.

نحوه توارث هوش (عوامل ارثی موثر بر هوش)

حالا که فهمیدیم هم محیط و هم ژن‌ها روی هوش انسان تاثیر دارند، یک سؤال مهم دیگر به وجود می‌آید:

«هوش از چه کسی به ارث می‌رسد؟»

وقتی پدر و مادری صاحب فرزند می‌شوند، اطرافیان شروع به اظهار نظر در مورد ظاهر نوزاد می‌کنند و اصطلاحاً می‌خواهند بدانند که: «این نوزاد به چه کسی رفته است؟». معمولاً هر یک از ویژگی‌های ظاهری نوزاد را (مثل رنگ مو، قد، چشم، فرم بینی و …) می‌توان به یکی از والدین نسبت داد.

اما هوش چگونه به ارث می رسد؟ هوش ارثی کودکان به چه کسی می‌رود؟ پدر یا مادر یا هر دو؟

ژن هوش روی کدام کروموزوم است؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها دانشمندان تحقیق‌های زیادی انجام داده‌اند و به نتایج جالبی رسیده‌اند. این مطالعات نشان می‌دهند ژن هوش از مادر به فرزندان به ارث می‌رسد و پدران نقش کمتری در تعیین هوش فرزند خود دارند.

در این مطالعات دانشمندان به این نتیجه رسیدند که هوش انسان از طریق کروموزوم X منتقل می‌شود. یعنی همان کروموزومی که از مادر به فرزند منتقل می‌شود. از آنجا که مادر دو کروموزوم X دارد، احتمال اینکه هوش ارثی کودکان مربوط به مادر باشد بیشتر هم می‌شود.

نکتهٔ دیگری که درستی نتایج این تحقیق را تقویت می‌کند آن است که ژن‌های مربوط به هوش و توانایی‌های شناختی، از نوع شرطی هستند. ژن‌های شرطی وقتی از سمت پدر به ارث می‌رسند غیرفعال می‌شوند.

‌کمی پیچیده به نظر می‌رسد، نه؟ در ویدئوی زیر می‌توانید اطلاعات خوبی دربارهٔ کروموزوم X و نحوهٔ انتقال صفات از والدین به فرزندان به دست آورید.

‌

آیا پدران هیچ نقشی در وراثت هوش کودکان خود ندارند؟

مانند تمام مطالعات علمی، روی نتایج این تحقیقات هم بحث‌های فراوانی وجود دارد. اما چیزی که همگی روی آن اتفاق نظر دارند این است که:

هوش بسیار پیچیده است!

عوامل ارثی موثر بر هوش تنها یک بخش این داستان است. همانطور که پیش از این هم گفتیم، نمی‌توان با قطعیت گفت که هوش تنها از طریق یک ژن خاص منتقل می‌شود. ژن‌های بسیاری در تعیین هوش انسان نقش دارند. خود این ژن‌ها هم برای اینکه فعال شوند، نیاز به محیط مناسب دارند.

بنابراین وقتی از به ارث رسیدن ژن هوش از مادر صحبت می‌کنیم، منظورمان این نیست که نقش پدران صفر است. وراثت فقط چهل تا شصت درصد در میزان هوش اثرگذار است.

عوامل محیطی مختلف، برقراری ارتباط حسی میان والدین و فرزندان و در دسترس بودن والدین هم نقش زیادی در افزایش هوش فرزندان دارد.

بیشتر بخوانید: دیدگاه پیاژه درباره هوش

مطالعات نشان داده است کودکانی که ارتباط احساسی قوی‌ای با پدر و مادر خود دارند، توانایی‌های شناختی و هوش بالاتری دارند.

جمع‌بندی

‌در این مقاله سعی کردیم تاثیر وراثت بر هوش انسان را به زبان ساده توضیح دهیم.

حالا می‌دانیم که وراثت در ایجاد هوش انسان نقش دارد. این واقعیت را دانشمندان با آزمایش‌های مختلفی که روی دوقلوهای همسان و غیر همسان و همچنین کودکانی که تحت سرپرستی یک خانواده هستند، فهمیده‌اند.

البته تنها ژنتیک روی هوش اثرگذار نیست. محیط زندگی کودک هم روی هوش او اثرگذار است. ژن‌های مختلف دیگری هم می‌توانند با هم همکاری کنند و باعث شوند انسان به سمت محیط‌هایی گرایش پیدا کند که روی هوش او اثرگذار است.

هیچ چیز 100 درصد نیست!

هوش مقوله پیچیده‌ای است و نمی‌توان با اطمینان در مورد آن صحبت کرد. از آن گذشته تعابیر مختلفی هم از هوش وجود دارد.

مثلاً برخی دانشمندان به «هوش عمومی» اعتقاد دارند (هوشی که به وسیلهٔ تست‌های هوش استاندارد مانند تست هوش ریون اندازه‌گیری می‌شود و نتیجهٔ آن با معیار ضریب هوشی منتشر می‌شود.) و برخی دیگر به انواع هوش‌های چندگانه معتقد هستند (هوش‌های چندگانه، 9 هوش مختلف هستند که در ابتدا توسط «هوارد گاردنر» برای رد کردن نظریهٔ هوش عمومی معرفی شده بودند.)

مطالب مرتبط

در این مطلب سعی داشتیم به بررسی تاثیر وراثت و محیط بر هوش بپردازیم اما همانطور که در انتهای این مطلب گفته شد، هوش مقوله بسیار پیچیده‌ای است که نظریات و تعاریف مختلفی در رابطه با آن وجود دارد.

قبل از هر چیز، توصیه می‌شود برای آشنایی کامل با آی کیو و ضریب هوشی نرمال مقاله زیر را مطالعه کنید.

تست هوش استنفورد بینه یکی از محبوب‌ترین آزمون‌های هوش است. این تست برای شناسایی کودکان تیزهوش یا کودکان با نقص ذهنی به کار می‌رود.

اگر می‌خواهید که بدانید تفسیر نمرات فرزند شما از آزمون استنفورد بینه چگونه است و یا ضرایب آن چگونه تفسیر می‌شود، توشیه می‌کنیم که حتماً مطلب زیر را مطالعه نمایید:

تست هوش اجتماعی طراحی شده توسط وایلند هم می‌تونه کمک‌تون کنه که وضعیت هوشی فرزندتون رو از نظر اجتماعی بررسی کنید.

همچنین برای خودشناسی و آگاهی بیشتر از نقاط قوت خود، می‌توانید به مطلب انواع تست هوش مراجعه نمایید و جوانب مختلف هوش خود را به رایگان بسنجید.

همانطور که می‌دانید، تنها دلیل موفقیت داشتن هوش بالا نیست، بلکه شناخت استعداد و قدم برداشتن در مسیر آن می‌تواند در موفقیت و داشتن یک زندگی رضایت بخش کمک زیادی نماید. لذا به شما توصیه میکنیم، در صورتی که از استعداد خود آگاهی ندارید یکی از تست‌های زیر را امتحان نمایید.

چیزی که ما در کار نکن از آن اطمینان داریم، این است که هوش یک ویژگی ثابت و غیر قابل تغییر نیست.
به نظر شما کدام یک صحیح است؟ هوش اکتسابی یا ارثی؟